Obywatel Stoczka – Mazowszanin czy Podlasiak? cz.II

Okres Królestwa Polskiego (zabór rosyjski) od 1815 do 1915 roku

Na zajętych ziemiach Rosjanie decyzją kongresu wiedeńskiego utworzyli Królestwo Polskie - potocznie zwane kongresówką, połączone unią personalną z Imperium Rosyjskim. Ustawa konstytucyjna z 27 listopada 1815 r. dokonała podziału obszaru Królestwa Polskiego na województwa. Nowe województwo podlaskie ze stolicą w Siedlcach, zachowało ten sam obszar co dawny departament siedlecki. Województwa podzielono na obwody pozostające pod władzą komisarzy obwodowych, obejmujące najczęściej po dwa powiaty. Powiat węgrowski wraz z powiatem siedleckim tworzyły obwód siedlecki z siedzibą w Siedlcach. Oznaczało to, że Węgrów utracił znaczenie jako ośrodek władzy administracyjnej, a nazwa powiatu została zachowana w zasadzie tylko do celów wyborczych - z tego terenu sejmik szlachecki wybierać miał posła na sejm - i sądowych. Nowy podział administracyjny wszedł w życie w drugiej połowie 1816 r. 

Kolejne zmiany w ustroju terytorialnym nastąpiły po powstaniu listopadowym. Ukazem z 7 marca 1837 r. województwa przemianowano na gubernie. 11 października 1842 r. dotychczasowe obwody zmieniono na powiaty, a powiaty na okręgi sądowe. Komisarze obwodowi sprawowali teraz funkcje naczelników powiatowych. W ten sposób przestał formalnie istnieć powiat węgrowski. 

Mapa 4. Powiat Węgrowski Guberni Siedleckiej w roku 1907. Atlas geograficzny ilustrowany Królestwa Polskiego pod redakcją J.M. Bazewicza

Reforma administracyjna z 1844 połączyła gubernię podlaską z lubelską ze stolicą w Lublinie, co trwało do kolejnej reformy z roku 1866, która te zmiany anulowała. Ustawą z 31 grudnia 1866 r. Królestwo Polskie zostało podzielone na 10 nowych guberni i 85 powiatów. Nowo powstała gubernia siedlecka wracała do granic sprzed stycznia 1845 r. (z niewielkimi zmianami) i składała się odtąd z 9 powiatów, w tym węgrowskiego. Powiat węgrowski składał się z 17 gmin wiejskich: Borze (siedziba w Roguszynie), Czarnogłów, Grębków, Jaczew (siedziba w Żelazowie), Korytnica. Łochów (siedziba w Kamionnie), Łojki, Miedzna, Ossówno, Płatkownica (siedziba w Sójkówku), Prostyń, Ruchna, Sadowne, Sinołęka (siedziba w Bojmiu), Starawieś (siedziba w Borzychach), Stoczek, Wyszków i czterech miast: Kamieńczyk, Liw, Miedzna, Węgrów. Ale postanowieniem Komitetu Urządzającego w 1869 r. aż 338 miastom Królestwa odebrano prawa miejskie, degradując je do rzędu tzw. osad. Spotkało to Kamieńczyk, Liw i Miedznę. Ponadto w 1889 r. osadę Kamieńczyk przeniesiono z powiatu węgrowskiego guberni siedleckiej do powiatu radzymińskiego guberni warszawskiej”. Tak więc Węgrów pozostał jedynym miastem w powiecie. Kolejne zmiany przyniosła ustawa z 6 lipca 1912 r., likwidująca gubernię siedlecką. Na skutek likwidacji przydzielono powiat węgrowski do guberni łomżyńskiej. 

Okres okupacji niemieckiej od 1915 do 1918 roku

W roku 1914 wybuchła pierwsza wojna światowa, która doprowadziła do kolejnych radykalnych zmian na mapie Europy i odrodzenia się niepodległego Państwa Polskiego. Wybuch wojny na terenie powiatu węgrowskiego poprzedziła 30 lipca 1914 r. mobilizacja rezerwistów do armii rosyjskiej. 11 sierpnia 1915 roku Niemcy zajęli Węgrów. 24 sierpnia 1915 r. utworzono Cesarsko-Niemieckie Generalne Gubernatorstwo Warszawskie – niemiecką administrację okupacyjną ziem Królestwa Polskiego, podlegającą bezpośrednio cesarzowi oraz kanclerzowi. Generalnym gubernatorem warszawskim mianowany został generał Hans Hartwig von Beseler. W dniu 15 lutego 1916 roku powiększono Generalne Gubernatorstwo Warszawskie o obszar guberni łomżyńskiej, powiaty węgrowski, sokołowski, łukowski i siedlecki guberni siedleckiej na podstawie rozporządzenia gen. Ericha von Falkenhayna, Szefa Sztabu Generalnego. 

W Generalnym Gubernatorstwie Warszawskim Niemcy znieśli gubernię jako jednostkę administracyjną i wprowadzili dwustopniowy podział terytorialny na powiaty i gminy. Okupanci początkowo utrzymali dawne obszary powiatów i ich granice, ale już od 1916 roku rozpoczęto akcję łączenia zazwyczaj 2-3 dawnych powiatów w jeden nowy. Rozporządzeniem z 22 marca 1916 r. połączono powiaty węgrowski i sokołowski w jeden z siedzibą w Sokołowie, który przetrwał do końca wojny. W ten sposób Stoczek na okres okupacji niemieckiej znalazł się na terenie Cesarsko-Niemieckiego Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego w powiecie węgrowsko-sokołowskim.

Okres II Rzeczypospolitej od 1918 do 1939 roku

W chwili uzyskania niepodległości w 1918 roku, administracja polska spotkała się z wieloma problemami. Poza władzami centralnymi na terenie Królestwa Polskiego i Galicji, na pozostałych obszarach kraju istniały tylko powiaty. W pierwszej kolejności należało utworzyć jednostki pośrednie – województwa. Z powodu różnych okoliczności (np. obowiązującego prawa zaborczego) zdecydowano się na zachowanie byłych granic rozbiorowych jako granic województw. Ogółem powołano w całej Rzeczypospolitej 17 tych jednostek. Jako pierwsze na mocy tzw. ustawy tymczasowej z 2 sierpnia 1919 z dziesięciu guberni Królestwa Polskiego utworzono 14 sierpnia 1919 roku 5 województw: białostockie, kieleckie, lubelskie, łódzkie i warszawskie. Stoczek ponownie znalazł się w województwie lubelskim i powiecie węgrowskim. 

Mapa 5. Powiat Węgrowski w 1933 roku

Stan taki pomimo wielu zapowiedzi zmian przetrwał do roku 1939. 1 kwietnia 1939 r. powiaty: garwoliński, sokołowski, węgrowski włączono do województwa warszawskiego (Dz.U. z 1938 r. Nr 27, poz. 240).

Okres okupacji niemieckiej od 1939 do 1944 roku

Kres niepodległości II Rzeczypospolitej nastąpił w wyniku wybuchu 1 września 1939 roku drugiej wojny światowej. W dniach 8-12.IX zacięte walki przeniosły się na teren powiatu węgrowskiego w obronie pozycji Sadowne, Stoczek, Huta Gruszczyńska, Paplin, Żarnówek, Stara Wieś. W wojnie obronnej 1939 r. powiat poniósł dotkliwe straty w zabitych mieszkańcach w czasie bombardowań i zniszczeń, w czasie nalotów oraz walk frontowych. 

Po ustaleniu granicy między Niemcami a Związkiem Radzieckim, przebiegającej wschodnim krańcem powiatu, linią rzeki Bug, i po wydaniu rozporządzenia-dekretu fiihrera i kanclerza Rzeszy o administracji okupowanych obszarów Polski z 12 października 1939 r. okupant przystąpił do tworzenia władzy administracyjnej. Władze okupacyjne przywróciły podział administracyjny znany z lat 1915-1918. Utworzono Generalne Gubernatorstwo (GG) 26.X.1939 r. Teren powiatu węgrowskiego włączono do dystryktu warszawskiego. Wcześniej połączono go, na podstawie zarządzenia gubernatora dr Ludwika Fischera z 20.XI.1939 r. z powiatem Sokołów Podlaski. Powiat stał się największym po warszawskim powiatem w dystrykcie. Starostą niemieckim został Fridrich Schulz. Kolejnymi Starostami byli: Becker (1940), Richard, Lerche (1940), Ernst Gramss (1940-1944). W Węgrowie urzędował Lankomisarz Paul Krottendorfer, burmistrzem był Witold Śliwiński a w pozostałych miastach powiatu wyznaczono burmistrzów, w gminach wójtów a we wsiach sołtysów o znacznie ograniczonych kompetencjach. Zlikwidowano polski samorząd terytorialny. Aparat administracyjny okupanta miał realizować politykę eksterminacji, terroru, eksploatacji na terenie powiatu. Okres okupacji niemieckiej zakończył się 12/13 sierpnia 1944 roku, kiedy to teren Stoczka zajęły wojska sowieckie.

dalej>>