Obywatel Stoczka – Mazowszanin czy Podlasiak? cz.I

Spotykając się z mieszkańcami Stoczka w dyskusjach często pada stwierdzenie, że miejscowość położona jest na historycznym pograniczu Mazowsza i Podlasia. Pomyślałem więc, że warto przyjrzeć się bliżej tej sprawie mając na uwadze nie tylko podział administracyjny ale i historię regionu. Przy czym celem moim nie jest udzielenie konkretnej odpowiedzi na postawione w tytule pytanie – to pozostawiam czytelnikom – ale raczej prześledzenie położenia administracyjno-geograficzno-historycznego Stoczka od momentu jego powstania do czasów nam współczesnych. Aby tego dokonać musimy cofnąć się w czasie do końca XIV wieku, gdyż prawdopodobnie na ten okres datują się początki miejscowości wówczas zwanej jeszcze Miednik. 

Okres mazowiecki do 1795 roku  

Mazowsze, a ściślej nazwa ludu żyjącego nad środkową Wisłą: Mazowszanie, pojawia się dopiero w XII wieku. W „Kronice polskiej” Galla Anonima, opisującej dzieje książąt i władców polskich, jest zarówno mowa o ludziach zamieszkujących ówczesne Mazowsze, jak i o ich krainie, która położona była za Wisłą. W średniowieczu Mazowsze było oddzielnym księstwem sąsiadującym od wschodu i północy z innymi plemionami i państwami, czego konsekwencją były najazdy ludów bałtyckich Prusów i Jaćwingów. Potem, brzemienne w skutkach okazało się sprowadzenie zakonu krzyżackiego w 1226 roku, któremu książę Konrad Mazowiecki ofiarował Ziemię Chełmińską. Po roku 1243 mieszkańcy tych ziem zmagali się również z najazdami litewskimi. Podczas jednego z nich w roku 1262 zginął książę mazowiecki Siemowit I. Najazdy te ustały dopiero pod koniec XIV wieku gdy Litwa przyjęła chrześcijaństwo, a jej książę zasiadł na polskim tronie jako Władysław Jagiełło. Przygraniczne położenie sprzyjało kontaktom z innymi nacjami. Mazowszanie zapuszczali się na wschód i południe, a na Mazowsze przybywali osadnicy nawet z odległych krain. Ten okres względnego spokoju sprzyjał rozwojowi osadnictwa w pasie nadgranicznym i prawdopodobnie ok. 1370 roku datuje się powstanie Stoczka. Orientacyjne granice księstwa mazowieckiego w tym okresie pokazuje mapa poniżej.

Mapa 1. J.M. Bazewicz. Atlas historyczny Polski. Wydanie II 1918 r.

Gdy bezdzietność i wczesny zgon prześladowały książąt mazowieckich, dzielnice ich, jako lenników króla polskiego, powracały kolejno do Korony: Rawska w roku 1462, a Płocka w roku 1495, i tym sposobem z końcem wieku XV był już Polsce zwrócony w spadku po Piastach mazowieckich, szeroki pas Mazowsza płocko-rawskiego. Gdy dnia 8. sierpnia 1524 roku zmarł znowu bezżenny, młody Stanisław książę mazowiecki, a 10. marca 1526 roku brat jego, Janusz III, z ich zgonem przybyły Koronie nowe ziemie o powierzchni około 410 mil. Powracała do Polski szeroka dzielnica, która do zgonu książąt nosiła nazwę księstwa Mazowieckiego, a teraz po ich zgonie wcielona do Korony, została Województwem Mazowieckim. Granice swe i nazwę zachowała aż do roku 1795 czyli III rozbioru Polski. Województwo Mazowieckie składało się z 10 ziem, które z kolei podzielone były na powiaty (powiat - grupa opol czyli ówczesnych gmin wspólnie wiecująca i sądząca się). Stoczek znalazł się w ziemi nurskiej i powiecie kamienieckim (kamieńczykowskim) co pokazuje mapa 2 i 3. Jak widać część południowa i wschodnia obecnej gminy, leżała poza granicami województwa mazowieckiego i Polski w Wielkim Księstwie Litewskim w Województwie Podlaskim. Na Litwie leżał też Węgrów z dobrami starowiejskimi i dobra miedzeńskie oraz min. Lipki.

Podlasie zawsze stanowiło pogranicze polityczno-narodowościowe. Wschodnia jego część była mieszaniną narodowościową. Mieszkało tam, obok Polaków, wielu Ukraińców i Białorusinów. W okresie średniowiecza był to teren sporny między Mazowszem a Rusią, następnie między Mazowszem a Litwą. W latach I Rzeczypospolitej poprzez Podlasie przechodziła granica oddzielająca Wielkie Księstwo Litewskie od Korony. Województwo Podlaskie zostało utworzone przez króla Zygmunta Starego 29 sierpnia 1513 roku poprzez podział województwa trockiego i do 1569 należało do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pomimo tego od 1516 roku na mocy przywileju królewskiego ziemie wchodzące w skład województwa były objęte prawem polskim. Stolicą był Drohiczyn. W dniu 5 marca 1569 roku na mocy unii lubelskiej przy aprobacie posłów podlaskich Sejm koronny przegłosował włączenie województwa podlaskiego do Korony Królestwa Polskiego. Ziemia Podlaska jako region geograficzno-historyczny nie miała ściśle określonych granic zewnętrznych – były one zatarte i niejednoznaczne. Identyfikacja mieszkańców z własnym regionem nie była nigdy zbyt silna i w miarę upływu czasu raczej nawet ulegała osłabieniu.

Mapa 2. Historyczny podział Mazowsza (XIII–XVIII w.); https://pl.wikipedia.org/wiki/Mazowsze

Warto też przy okazji wspomnieć o administracji kościelnej, która w owych czasach odgrywała znacznie większą rolę niż obecnie. Zasięg terytorialny Parafii Stoczek pokazano na mapie 3 (linia kropkowana). Parafia podlegała Dekanatowi Kamienieckiemu (kamieńczykowskiemu), Archidiakonatowi Pułtuskiemu i Diecezji Płockiej. Jest to dosyć istotne ze względu na związki z Mazowszem (siedziba diecezji Płock – miasto mazowieckie), gdyż np. sąsiedni Dekanat Liwski należał do Diecezji Poznańskiej. 

Mapa 3.Atlas historyczny Polski. PWN 1973. Mazowsze w drugiej połowie XVI w.
Oznaczenie symboli miejscowości: kolor żółty- własność szlachecka, pomarańczowy – królewska (przed rokiem 1526 książęca), fioletowy – kościelna.

Okres galicyjski od 1795 do 1809 roku

Poważne zmiany polityczne a co zatem idzie i administracyjne zaszły w 1795 r. W wyniku trzeciego rozbioru państwo polskie przestało ostatecznie istnieć, a naród polski stracił niepodległość. Stoczek dostał się pod panowanie Austrii. W dniu 21 marca 1796 cesarz Franciszek II Habsburg wydał patent, formalnie włączający zajęte terytorium do Austrii pod nazwą prowincji Galicji Zachodniej (lub Galicji Nowej). Swym zasięgiem objęła tereny byłych województw I Rzeczypospolitej: lubelskiego, sandomierskiego, a także część krakowskiego i mazowieckiego. Obszar ten należał do Austrii w latach 1795–1809: do 1803 jako osobny kraj koronny, a od 13 maja 1803 w składzie Galicji. Bug stał się granicą państwową austriacko-pruską. Rzekę obsadziły posterunki austriackiej straży granicznej. W rezultacie III rozbioru Polski Podlasie zostało podzielone granicami państw zaborczych. Terytoria położone na południe od rzeki Bug znalazły się w Cesarstwie Austriackim. Na północ od Bugu obszary Mazowsza, Podlasia i Suwalszczyzny włączone zostały w skład Królestwa Pruskiego. Rozległe zaś obszary Polesia, cała Puszcza Białowieska oraz ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego położone po zachodniej stronie Niemna, zostały inkorporowane przez Cesarstwo Rosyjskie. Ziemia Podlaska znalazła się w granicach trzech państw zaborczych, stykających się w bezpośrednim sąsiedztwie Mielnika, opanowanego przez Prusy. 

W 1807 r. wojska napoleońskie w wyniku wojny z Prusami i Rosją dotarły na ziemie polskie i na zajętych terenach utworzono z części zaboru pruskiego Księstwo Warszawskie z polskim rządem i polskim wojskiem. Napoleon Bonaparte 22 lipca 1807 w Dreźnie osobiście nadał Księstwu Warszawskiemu konstytucję, której przepisy wzorowano na konstytucji francuskiej z 1799. Cesarz nie zgodził się bowiem na przywrócenie Konstytucji 3 Maja, jako zbyt konserwatywnej. Z jego inicjatywy wprowadzono do konstytucji rewolucyjne na ziemiach polskich zmiany: nadanie wolności osobistej wszystkim mieszkańcom (zniesiono więc poddaństwo chłopów) oraz zrównanie obywateli wobec prawa.

Okres Księstwa Warszawskiego od 1809 do 1812 roku

W wojnie 1807 roku Austria nie brała udziału, jednak już w dwa lata później, wiosną 1809 r., jej wojska podjęły nieudaną ofensywę na Napoleona i Księstwo Warszawskie. W wyniku kontrofensywy Książę Józef Poniatowski na czele armii zajął Lubelszczyznę, Galicję i dotarł aż do Krakowa. Z końcem kwietnia 1809 r., wyzwolony został od Austriaków Stoczek. W myśl postanowień zawartego 14 października 1809 pokoju w Schönbrunn, kończącego wojnę francusko-austriacką, nowe nabytki włączono do Księstwa Warszawskiego i podzielono na 4 departamenty (krakowski, lubelski, radomski i siedlecki) i 40 powiatów. Stoczek znalazł się w departamencie siedleckim i powiecie węgrowskim. W roku 1812 Napoleon ruszył na podbój Rosji. Jak wiemy nie była to wyprawa udana. Po jego klęsce w 1812 roku na terytorium Księstwa Warszawskiego wkroczyły wojska rosyjskie, kładąc praktycznie kres jego istnieniu. Prawnie Księstwo przestało istnieć w 1815 roku wskutek decyzji kongresu wiedeńskiego.

dalej>>